Όταν η ανάπτυξη ξεκινά από το παιχνίδι - Γιατί το πάτωμα είναι το πρώτο σημείο μάθησης του παιδιού

Από τον Κωνσταντίνο Φραγκοτσινό MSc, PhD(c) Εργοθεραπευτή

Πολλοί γονείς ανησυχούν πότε το παιδί τους θα μάθει να κρατά σωστά το μολύβι, να συγκεντρώνεται, να θυμάται οδηγίες, να είναι οργανωμένο στο σχολείο. Κι όμως, οι περισσότερες από αυτές τις δεξιότητες δεν καλλιεργούνται μόνο στο θρανίο ή μέσα από φυλλάδια εργασιών. Αναπτύσσονται πολύ νωρίτερα, όταν το παιδί παίζει με τη μπάλα, σκαρφαλώνει στον καναπέ ή φτιάχνει «φαγητό» με τα κουζινικά του.

Η μάθηση, πριν γίνει γνώση, είναι πράξη. Και το παιχνίδι είναι η πρώτη μορφή της. Ξεκινά στο πάτωμα, εκεί όπου το παιδί κινείται, πειραματίζεται, αγγίζει, δοκιμάζει και οργανώνει τον κόσμο μέσα από το σώμα του.

Από την εργοθεραπευτική σκοπιά, το παιχνίδι θεωρείται θεμελιώδης μηχανισμός ανάπτυξης. Μέσα του ενσωματώνονται όλες οι λειτουργίες που το παιδί χρειάζεται για να σκέφτεται, να θυμάται, να οργανώνει και να μαθαίνει.

Κάθε φορά που ένα παιδί στοιχίζει τουβλάκια, ισορροπεί πάνω σε ένα μαξιλάρι ή κάνει ότι «μαγειρεύει», ενεργοποιεί δεκάδες αισθητηριακά, κινητικά και γνωστικά νευρωνικά δίκτυα. Αυτή η πραξιακή, αισθητηριακή εμπειρία είναι το υπόστρωμα της μάθησης.

Ο Stanley Greenspan περιέγραφε τη μάθηση σαν ένα δέντρο.

Οι ρίζες του είναι οι αισθήσεις και η κίνηση, ο κορμός η σκέψη και η πράξη, και τα κλαδιά οι ακαδημαϊκές δεξιότητες.

Αν οι ρίζες δεν είναι γεμάτες από εμπειρίες, δηλαδή, αν το παιδί δεν έχει αρκετές ευκαιρίες να κινηθεί, να σκαρφαλώσει, να αγγίξει, να ισορροπήσει, να φανταστεί, τότε ο κορμός παραμένει λεπτός και τα κλαδιά δυσκολεύονται να αναπτυχθούν.

Αυτό που στην εργοθεραπεία ονομάζουμε λειτουργικότητα, πηγάζει από την ικανότητα να "πράττω" με σκοπό, να οργανώνω την εμπειρία και να της δίνω συνέχεια. Το παιχνίδι, επομένως, δεν είναι προθάλαμος της μάθησης, είναι η ίδια η μάθηση σε φυσική μορφή.

• Όταν ένα παιδί ρίχνει ένα αντικείμενο και το ξανασηκώνει, εξασκεί τις πρώτες του μορφές λογικής σχέσης αιτίας-αποτελέσματος.
• Όταν ένα νήπιο κυλά μια μπάλα και περιμένει να του τη ρίξουν πίσω, θεμελιώνει τη δομή της εναλλαγής, που αργότερα θα γίνει διάλογος και συνεργασία.
• Όταν προσπαθεί να χωρέσει ένα κύβο σε μια τρύπα, ασκεί τη χωρική αντίληψη που αργότερα θα χρειαστεί για τη γραφή και τα μαθηματικά.

Η αισθητηριακή οργάνωση που συμβαίνει μέσα από το παιχνίδι αποτελεί την πρώτη μορφή μάθησης του εγκεφάλου.

Κάθε ερέθισμα, από την αφή μιας μπάλας, το άλμα από το ένα κρεβάτι στο άλλο ή η αναζήτηση προς τον ήχο ενός κουδουνιού, ενεργοποιεί μηχανισμούς αυτορρύθμισης, προσοχής και μνήμης.

Το παιδί μαθαίνει να προβλέπει, να διορθώνει, να προσαρμόζει. Δηλαδή, να σκέφτεται μέσα από την πράξη.

Αυτός είναι ο λόγος που η Εργοθεραπεία βλέπει το παιχνίδι όχι ως ανταμοιβή, αλλά ως θεραπευτικό εργαλείο. Στο παιχνίδι, το παιδί οργανώνει την προσοχή του με φυσικό τρόπο, χωρίς εντολές. Συντονίζει κινήσεις και σκέψεις, χωρίς να χρειάζεται «να του το μάθουμε». Εκεί εξασκεί τις πρώτες εκτελεστικές λειτουργίες: σχεδιασμό, αναστολή, εναλλαγή, ευελιξία. Το σώμα γίνεται η πρώτη πλατφόρμα στην οποία θα αναπτυχθεί ο νους.

Από τη σκοπιά της ανάπτυξης, η μετάβαση από την πράξη στη σκέψη είναι μια αλληλουχία γεγονότων, όχι ένα άλμα. Ο παιδικός εγκέφαλος οργανώνεται πρώτα μέσα από τις αισθήσεις και την κίνηση και μετά μέσα από τις έννοιες και τα σύμβολα. Γι’ αυτό ένα παιδί που δεν έχει βιώσει αρκετό ελεύθερο παιχνίδι, που δεν έχει πειραματιστεί με τα υλικά του κόσμου, συχνά δυσκολεύεται αργότερα σε γνωστικά έργα που απαιτούν αφηρημένη σκέψη. Η “νοημοσύνη”, όπως την περιγράφει ο Greenspan, είναι μια εμπειρία που χτίζεται, όχι που μετριέται.

Αυτός ο τρόπος σκέψης συναντά τη φιλοσοφία της Εργοθεραπείας. Η ανάπτυξη δεν είναι άθροισμα δεξιοτήτων, αλλά δυναμική ισορροπία ανάμεσα στην πράξη, στο συναίσθημα και στο περιβάλλον. Η πράξη μέσα από το Έργο, το “occupation”, είναι ο τρόπος με τον οποίο το παιδί χτίζει τον εαυτό του.

Όσο πιο πλούσιες είναι οι εμπειρίες πράξης, τόσο πιο ευέλικτα χτίζεται ο εγκέφαλος. Για τον εργοθεραπευτή, το ζητούμενο δεν είναι να “διδάξει” δεξιότητες, αλλά να σχεδιάσει εμπειρίες πράξης μέσα στις οποίες το παιδί θα οργανώνει τη λειτουργικότητά του.

Η επιτυχία δεν μετριέται με το πόσο “σωστά” έπαιξε, αλλά με το αν ένιωσε ικανό, αν κατάφερε να ρυθμίσει τον ρυθμό του, να επιμείνει, να κατανοήσει το αποτέλεσμα των ενεργειών του.

Η μάθηση, λοιπόν, ξεκινά κάθε φορά που το παιδί δρα με νόημα.

• Όταν τρέχει εμπρόθετα πίσω από μια μπάλα, χτίζει προσοχή.
• Όταν μεταφέρει νερό από μια πλαστική κανάτα σε ένα ποτήρι για «πιεί» η κούκλα του, χτίζει λογική.
• Όταν παίζει “γιατρό”, χτίζει κοινωνική κατανόηση.
• Όταν οργανώνει ένα παιχνίδι ρόλων, διαδοχή, τη φαντασία, τον αυτοέλεγχο.

Το παιχνίδι δεν είναι προετοιμασία για τη ζωή, είναι η ζωή της μάθησης.

Κι εκεί, στην απλότητα της πράξης, γεννιέται το πιο πολύτιμο αγαθό της ανάπτυξης: η εμπειρία του «μπορώ».

Κι αυτό είναι, στην ουσία, το πρώτο μάθημα που δεν ξεχνιέται ποτέ.

*Φραγκοτσινός Κωνσταντίνος, MSc, PhD(c) - Εργοθεραπευτής
Επιστημονικός Υπεύθυνος: ΕνΈργο Μαζί - Κέντρο Θεραπευτικής Υποστήριξης Παιδιού και Εφήβου

Θεσσαλονίκης 7Α, Βέροια Ημαθίας
Τηλέφωνο: 2331074744
facebook: Εν Έργο Μαζί - Κέντρο Θεραπευτικής Υποστήριξης Παιδιού και Εφήβου
email: energomazi@gmail.com