Ερασιτέχνες λαογράφοι & επιστήμονες: «Άσε με να κάνω λάθος», κε καθηγητά!

Γράφει ο Γιάννης Κ. Τσιαμήτρος
Είναι γεγονός ότι η προσφορά των ερασιτεχνών λαογράφων στην επιστήμη και τον τόπο είναι σημαντική, ωστόσο δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο ρόλος αυτών έχει και ηγεμονικό χαρακτήρα. Βοηθητικό χαρακτήρα, ναι! Θα ήταν παρακινδυνευμένο και αντιδεοντολογικό να πούμε ότι αυτοί στέκονται πάνω από τους στυλοβάτες και θεράποντες της επιστήμης της Λαογραφίας, όπως οι: Νικόλαος Πολίτης, Στίλπων Κυριακίδης, Α. Κυριακίδου Νέστορος, Δ. Λουκάτος, Μ. Μερακλής και τόσοι άλλοι σύγχρονοι.

Από τις πάρα πολλές αναφορές για αυτούς, θεωρούμε ότι η τοποθέτησητου διδάκτορα Λαογραφίας, Ποτηρόπουλου Παρασκευά & Ερευνητή του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών, σε ημερίδα στο Ματσούκι (2014) στην παρουσίαση του τοπικού λαογράφου Δημητρίου Καλούσιου καλύπτει όσο το δυνατόν καλύτερα το θέμα[i]. Ιδού μερικές απόψεις του:

‘…Είναι καθοριστικός ο ρόλος των τοπικής καταγωγής συγγραφέων που καταγράφουν και διαμορφώνουν σημαντικά τις τοπικές αφηγήσεις για το χθες..’.
‘…Ο ίδιος ο Νικόλαος Πολίτης, ιδρυτής της επιστήμης της Λαογραφίας, δημιουργεί από τα τέλη του 19ου αιώνα ένα δίκτυο ερασιτεχνών συλλογέων, με το υλικό που συγκεντρώνουν να απαρτίζει τον πρώτο λαογραφικό «θησαυρό» στο ελληνικό χώρο…’.

Συνεχίζοντας ο διδάκτορας, αναφέρεται στην διττή ερμηνεία της λέξης ερασιτέχνης: α) εργασία χωρίς μέθοδο και επιτυχία, αλλά και β) δουλειά κάποιου που αγαπά αυτό που κάνει (σ.σ. αρχ. ελλ. έραμαι =αγαπώ, είμαι ερωτευμένος +τέχνη). Κάνει επίσης κριτική σε αυτούς (ερασιτέχνες) που στερούνται της επιστημονικής επάρκειας & εργαλείων και σε αυτούς που εκφράζουν προσωπικές απόψεις και αυθαίρετα συμπεράσματα. Ταυτόχρονα, όμως, επαινεί αυτούς που είναι προσεκτικοί, εργατικοί με κριτικό πνεύμα και σωστή ιστορική αντίληψη, που δεν εξιδανικεύουν το παρελθόν και δεν γενικολογούν. Η πεμπτουσία των όσων γράφει για το θέμα σκιαγραφείται με την παρακάτω διατύπωσή του:

‘…Οι παραπάνω θέσεις(σ.σ. επιστημονικές προϋποθέσεις κλπ)επιχειρούν να αποσαφηνίσουν τον ρόλο των τοπικών συλλογέων λαογραφικών τεκμηρίων, τη σχέση τους με την επιστήμη της Λαογραφίας χωρίς να μειώνεται η συμβολή τους ή να παραγνωρίζεται η σημασία τους για κάθε τοπική κοινωνία’.

Με λίγα λόγια, θεωρούμε ότι η συζήτηση για ‘επαγγελματίες’ και ‘ερασιτέχνες’ λαογράφους (ας μας επιτραπούν οι δυο αυτές λέξεις) λύνεται με διάλογο, με αίσθηση του μέτρου, όχι σχέση ηγεμόνα/εξουσιαζόμενου, σοβαρή εργασία, διάκριση ρόλων και προφανέστατα τον τελευταίο λόγο τον έχει η επιστήμη που συνεχώς εξελίσσεται.

Το ζήτημα είναι λεπτό, περίπλοκο και δεν χωρούν ακραίες φράσεις και λόγια αφορισμού από κάποιον, όπως: ‘τοπικισμός μαγειρεμένος με αρχαιόπληκτο εθνικισμό’, ‘Όλοι αυτοί οι ερασιτέχνες, χρόνια τώρα, έχουν καλλιεργήσει μια αντίληψη για την παράδοση η οποία έχει καταστεί αναμφισβήτητα ηγεμονική’, ‘Όλα αυτά αναπαράγονται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας με έναν άκριτο αυτοματισμό, αναπαράγοντας ταυτόχρονα μιαν επικίνδυνη προγονοπληξία κι έναν ανόητο φολκλορικό ορυμαγδό που μας εξουθενώνει και που όταν εκπορεύεται στο όνομα της Λαογραφίας, μας ντροπιάζει’.

Αυτές οι διατυπώσεις μόνο κακό κάνουν. Δεν είναι όλοι έτσι! Χάνεται το μέτρο έτσι! Το πιο χαρακτηριστικό προτέρημα του ελληνικού πνεύματος! Η ντροπή επιστρέφεται λίαν επιεικώς στον προλαλήσαντα! Η επιστήμη κάνει τη δουλειά της και προφανέστατα αυτή δεν πρέπει να ασχολείται με εμπάθεια με τους κάθε είδους ερασιτέχνες. Δεν έχει να φοβηθεί τίποτε! Δεν είναι ηγεμονική, ούτε δογματική, ούτε ναρκισσιστική, ούτε απόλυτη∙ είναι πάντοτε ανοικτή στην έρευνα και μάλιστα στους ίδιους τους κόλπους της υπάρχουν επιστήμονες με αντίθετες απόψεις, που τις παρουσιάζουν στις ανακοινώσεις τους στα συνέδρια. Και εκεί βγαίνουν τα συμπεράσματα. Τί έχει η επιστήμη να φοβηθεί από έναν ερασιτέχνη και λαϊκό ερευνητή που κατάθεσε τη γνώμη του, π.χ. για τους παραδοσιακούς χορούς; Ότι δηλαδή οι δακτυλικοί πόδες των αρχαίων ‘επιβιώνουν’ στο πωγωνίσιο χορό της Ηπείρου (-υυ-υυ: μακρύ, βραχύ, βραχύ, μακρύ, βραχύ, βραχύ, δλδ: 1 (ολόκληρο), 2 (μισό), 3 (μισό), 4 (ολόκληρο, 5 (μισό), 6 (μισό) και αντιστοιχούν στις 6 κινήσεις ποδιού (πόδες) του χορού. Θα το πιστέψει όλος ο κόσμος; Σιγά το πράγμα! Γνώμη του! Μπορεί να είναι και σωστό, μπορεί και λάθος. Δεν είναι εκφρασμένο επιστημονικά, αλλά είναι λογικό και κατανοητό.

Δεν μπορούμε, ωστόσο, να παραβλέψουμε σημαντικούς ανθρώπους, Έλληνες και ιδιαίτερα ξένους, που έχουν μιλήσει παγκοσμίως για την συνέχεια του Ελληνισμού μέσα στους αιώνες, παρά τα εκάστοτε προβλήματα και σκαμπανεβάσματά του. Για τον κλασικό πολιτισμό (φιλοσοφία, αρχαίο θέατρο, επιστήμες, τέχνες κ.ά), τον πολιτισμό της Ελληνιστικής Εποχής, τον ελληνορωμαϊκό, τον Βυζαντινό, τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, το πνεύμα της Ελληνικής Επανάστασης που ενέπνευσε όλη την τότε Ευρώπη, τον Νεοελληνικό πολιτισμό, τον πολιτισμό ενός Σεφέρη, ενός Ελύτη, ενός Καβάφη, ενός Καζαντζάκη, ενός Κουν, ενός Παλαμά, ενός Χατζηδάκη, ενός Μίκη Θεοδωράκη…

Δεν μπορούμε να δούμε με σκεπτικισμό τη γνώμη του Γιώργου Σεφέρη που στην ομιλία του στην απονομή Νόμπελ στην Σουηδική Ακαδημία αναφέρθηκε στη σχέση των σύγχρονων Ελλήνων με τους αρχαίους, δίνοντας έμφαση στη γλώσσα. Ιδού ένα απόσπασμα: ‘Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχθηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα…’[ii].

Οφείλουμε να μην παρασιωπήσουμε την άποψη του διάσημου εθνομουσικολόγου Ελβετού Samuel Baud Βovy στον Επίλογο του έργου του ‘Δοκίμιο για το ελληνικό Δημοτικό τραγούδι’[iii]: ‘...η ομαλή εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας και μουσικής δεν διακόπηκε ποτέ…’ & παρακάτω ειδικότερα για τη μουσική: ‘…διαπιστώσαμε και στους ήχους και στους ρυθμούς της δημοτικής μουσικής την ίδια άρρηκτη συνέχεια: όπως ήταν αντίθετες η δώρια και οι μικρασιατικές «αρμονίες», έτσι και οι ανημίτονοι ήχοι της ηπειρωτικής Ελλάδας διαφέρουν ριζικά από τους ήχους της Μικρασίας και της θαλασσινής Ελλάδας…’.

Γιατί να μην ακούσουμε την συνέχεια της ίδιας της παράδοσης από το στόμα ενός τσομπάνη με λαϊκή σοφία;[iv] ‘…Τι νομίζεις βρε κορίτσι μ’ είναι τα δυο χιλιάδες πεντακόσια χρόνια; Πίσω από την πόρτα είναι. Είκοσι πέντε πατεράδες-είκοσι πέντε γιοί. Να λέμε ότι δεν γνωρίζουμε την Ιστορία εκατομμύρια χρόνια πριν, το καταλαβαίνω, αλλά να λέμε ότι δεν γνωρίζουμετην Ιστορία δυο χιλιάδες χρόνια πριν, είναι μεγάλο λάθος!...’.

Αλλά και γιατί να μην τονίσουμε την διαχρονική συνέχεια του ελληνισμού από την στιγμή που έχουμε θεωρίες ξένων επιστημόνων που υποστήριξαν/ουν ότι οι Έλληνες είναι εκσλαβισμένοι (π.χ. Φαλμεράϊερ) και από τη στιγμή που επίσης ξένοι επιστήμονες ομιλούν για αυτήν την συνέχεια του με επιστημονικά κριτήρια; Δεν πρέπει να προχωρήσουμε προς την αλήθεια, χωρίς ακραίες τοποθετήσεις και αντιλήψεις; Δεν πρέπει να υποστηρίξουμε τον πλούτο που μας προσφέρει η ελληνική διαχρονικότητα σε όλους τους πολιτιστικούς τομείς, ιδιαίτερα στην τέχνη, τις επιστήμες και τον γραπτό λόγο;

Και γιατί να είμαστε νωθροί και ‘κόσμιοι’ σε τέτοια ζητήματα; Δεν πρέπει να υποστηρίζουμε το αναφαίρετο δικαίωμα μας των θέσεων μας; Θα θεωρηθούμε πατριδοκάπηλοι, εθνικιστές, τοπικιστές, προγονόπληκτοι, επικίνδυνοι φολκλοριστές κλπ επειδή υποστηρίζουμε τα αυτονόητα με ηπιότητα & χωρίς απολυτότητα; Φαίνεται ποιος είναι ακραίος! Φαίνεται ποιος εκτοξεύει χαρακτηρισμούς και ποιός έχει εμπάθειες. Και ο κόσμος κρίνει! Ασφαλώς και θα ακούσουμε την επιστήμη και τον νηφάλιο λόγο. Και ναι, μπορούμε να μιλάμε για την Ελλάδα και τον Ελληνισμό με ψυχραιμία, υπερηφάνεια, γενναιότητα, κοσμιότητα, ηπιότητα, μετριοφροσύνη και αγάπη για την πατρίδα! Γιατί όχι;

Η επιστήμη δεν είναι κάποιος χωροφύλακας ή κάποιος που βάζει αδιέξοδα, κανόνες και ποινές. Η επιστήμη είναι ένας συνεχής διάλογος και αναζήτηση. Κανένας δεν είναι ηγεμόνας και όλα γίνονται με το διαχρονικό και δοκιμασμένο ελληνικό πνεύμα, κέντρο του οποίου είναι ο άνθρωπος, το μέτρο και η αναζήτηση της ευδαιμονίας. Με τα προτερήματά του, τα ελαττώματά του και με τα λάθη του!

Ουδείς αλάθητος! ‘Άσε με να κάνω λάθος!’, κε καθηγητά!

Πηγές

i«Ερασιτέχνες» λαογράφοι, Λαογραφία και τοπική μνήμη: «Δημήτρης Καλούσιος: ο σεμνός και ακούραστος ερευνητής, τόπων και ανθρώπων, της ιστορίας και του πολιτισμού τους», pdf στο academia.edu, εργασία του Παρασκευά Ποτηρόπουλου.

[ii] μετάφραση στα ελληνικά, καθώς η ομιλία έγινε στα γαλλικά στις 10 Δεκεμβρίου 1963, βλ. ‘Δοκιμές’, Β΄ τόμος, σ. 159, εκδ. Ίκαρος, Γιώργος Σεφέρης.

[iii]SAMUELBAUD-BOVY, ‘Δοκίμιο για το Ελληνικό Δημοτικό τραγούδι’, εκδ. Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα, Ναύπλιο 1994, Επίλογος, σελ. 71.

[iv]‘Βλαχόφωνα και ελληνόφωνα Τραγούδια της περιοχής Βορείου Πίνδου’, διδακτορική διατριβή, ΑΠΘ, Αθηνά Κατσανεβάκη, εκδ. Ινστιτούτο Έρευνας Μουσικής & Ακουστικής, Κέντρο Μουσικής Τεκμηρίωσης, Αθήνα 2017, Μέρος Α΄, σελ. 26.