Το τρένο και η ιστορία της Βέροιας

Μια πολυεπίπεδη ανάγνωση στα ίχνη μιας σιδηροδρομικής διαδρομής

Ένα εξαιρετικό άρθρο του δημοσιογράφου Νίκου Βατόπουλου που αφορά τον Σιδηροδρομικό Σταθμό της Βέροιας (με αφορμή το βιβλίο του Γιώργου Λιόλιου) ανέβηκε στην εφημερίδα της «Καθημερινής». Διαβάστε αναλυτικά: «Ένας σταθμός τρένων σε μια πόλη σαν τη Βέροια, με εκείνη τη θλιμμένη ομορφιά της οθωμανικής μπελ επόκ, ένα δίρριχτο κτίριο με εκείνη την ώχρα που δύσκολα μπορεί κανείς να μιμηθεί, ανοίγεται σε έναν κόσμο ολόκληρο, γίνεται μια μήτρα διηγήσεων. 

Με περιέργεια και ενδιαφέρον άρχισα να διαβάζω το βιβλίο του Γιώργου Λιόλιου, αυτή τη βιογραφία του σιδηροδρομικού σταθμού της γενέτειράς του, και σύντομα διαπίστωσα τη φιλοδοξία του εγχειρήματος και το εύρος του βλέμματος. 

Γνωρίζοντας την αφοσίωση του συγγραφέα στην ιστορική έρευνα και τη συστηματική ενασχόλησή του με τις στρώσεις ιστορίας στη Βέροια, δεν με εξέπληξε το βάθος της ματιάς του, αλλά ομολογώ ότι δεν περίμενα να διαβάσω μια επί της ουσίας εναλλακτική βιογράφηση της πόλης με άξονα τον σιδηρόδρομο.

Η έκδοση, παραγωγή των εκδόσεων Θίνες, με την εξαιρετική φροντίδα της ιστορικού Ζιζής Σαλίμπα, είναι θαυμαστά εκτυπωμένη και σχεδιασμένη από τον Νίκο Διονυσόπουλο, ενώ ο Γιώργος Γιατρομανωλάκης επιμελήθηκε την επεξεργασία των εικόνων. Αξίζει να σημειωθεί και αυτή η παράμετρος που συμβάλλει στην αναγνωστική απόλαυση, καθώς το βιβλίο είναι και ένα προϊόν αισθητικής κουλτούρας.

Ο Γιώργος Λιόλιος, που είναι νομικός (μια πτυχή της προσωπικότητάς του που διαφαίνεται ίσως στη δόμηση του υλικού του), έκανε μια εκτεταμένη έρευνα με άξονα την επέκταση της γραμμής Θεσσαλονίκη – Μοναστήρι προς τη Βέροια και μας παρέδωσε ένα κείμενο πολυδιάστατο, γεμάτο πληροφορίες, ενδιαφέροντες συσχετισμούς και αφηγηματική δεινότητα. Συχνά, κοντοστάθηκα στην ανάγνωση για να συλλογιστώ τον πλούτο του υλικού, αλλά κυρίως την αξιοποίησή του. 

Γιατί ο Γιώργος Λιόλιος οργάνωσε επί της ουσίας ένα δοκίμιο στην κόψη της πολιτισμικής γεωγραφίας και της στοχαστικής περιήγησης, με διάθεση να θέσει την πόλη της Βέροιας σε μια ευρεία συζήτηση περί αστικότητας και νεωτερικότητας, πληθυσμιακών μετακινήσεων, τεχνολογικών καινοτομιών, γεωπολιτικών συσχετισμών, πολεμικών συρράξεων και πολιτισμικής ώσμωσης. Ο σταθμός ήταν το σύμβολο, το πέρασμα, η πύλη, η αφορμή, η αφετηρία και το θέατρο κοινωνικών μεταβολών και στρατιωτικών επιχειρήσεων.

Παράλληλα, υποφώσκει ένας ύμνος αγάπης προς την κουλτούρα του σιδηροδρόμου. Εντάσσονται στην αφήγηση τα σχέδια αρχικά της οθωμανικής διοίκησης (σε συνεργασία με τη Γερμανία στο πλαίσιο της γερμανικής επέκτασης στην Εγγύς Ανατολή μέσω του σιδηροδρόμου) και μετέπειτα των ελληνικών κυβερνήσεων για επεκτάσεις και συνδέσεις των μικρών και μεγάλων αστικών κέντρων, καθώς στον 19ο και στον 20ό αιώνα τα δίκτυα ήταν προϋπόθεση οικονομικής ανάπτυξης και κοινωνικής κινητικότητας.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει επίσης η τομή στην πληθυσμιακή σύνθεση της Βέροιας: ως τμήμα ακόμη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (πριν από το 1912), που ήταν γνωστή ως Καραφεριέ, ως ελληνική αλλά πολυεθνική πόλη στην πρώτη περίοδο του Μεσοπολέμου έως το 1923, ως εξελληνισμένη πόλη μετά την ανταλλαγή πληθυσμών και ως πόλη τελικού ξεριζωμού μετά την εξολόθρευση των Εβραίων. 

Όλες αυτές οι μεταβολές στον πληθυσμό της περιοχής, γραμμένες με ρεαλισμό και ευαισθησία από τον Γιώργο Λιόλιο (που υπογραμμίζει την κατά κανόνα αρμονική συμβίωση), αντανακλούσαν και είχαν ως άξονα τον σιδηροδρομικό σταθμό, η αποβάθρα του οποίου είδε αποχαιρετισμούς, ξεριζωμούς, ελεύσεις και διώξεις.

Ειδικό ενδιαφέρον έχει επίσης η γεμάτη γνώση αρχιτεκτονική παρουσίαση της μεταβολής της όψης της Βέροιας από το στάδιο της προνεωτερικότητας στο στάδιο της αστικής συγκρότησης κατά τα πρότυπα του εικοστού αιώνα. Ενας σιδηροδρομικός σταθμός έγινε η αφορμή, έδωσε το έναυσμα, προκάλεσε την αναγκαία συγκίνηση και απελευθέρωσε πλήθος διηγήσεων και παραμέτρων. Η Βέροια απέκτησε ένα νέο πορτρέτο.