Quantcast

http://picasion.com/

Μαύροι και λευκοί δούλοι στην οθωμανική Βέροια

Γράφει ο δικηγόρος - συγγραφέας Γιώργος Λιόλιος
Η δουλεία στα σημερινά ελληνικά εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας είναι πλήρως αγνοημένη και αχαρτογράφητη στην ελληνική βιβλιογραφία. Πέρα από αποσπασματικές πληροφορίες, διάσπαρτες σε περιηγητικά και άλλα κείμενα, η μοναδική συστηματική 
μελέτη που είδε
το φως της δημοσιότητας («Οι Αφρικανοί στην Κρήτη») είναι η φιλότιμη προσπάθεια του Χαρίδημου Παπαδάκη να ανασύρει από τη λήθη την παρουσία και τη διαδρομή των μαύρων δούλων στην οθωμανική Κρήτη. Πλην όμως, λευκοί και μαύροι δούλοι διαβίωναν σε όλα σχεδόν τα αστικά κέντρα της αυτοκρατορίας και η προσπάθεια ανάσυρσης της παρουσίας τους είναι, ελλείψει πηγών, εξαιρετικά δυσχερής. Ωστόσο, στην περίπτωση της οθωμανικής Βέροιας ένα μικρό, πλην όμως αντιπροσωπευτικό, δείγμα που παρατίθεται εδώ και προέρχεται από ανεπίσημες μεταφράσεις των σωζόμενων Ιεροδικαστικών Κωδίκων της πόλης (από ένα σύνολο 129 Κωδίκων που καταλαμβάνουν χρονικά περίπου τρεις αιώνες, 1602-1882), σε συνδυασμό με τις πληροφορίες που παραδίδει ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή στο δεύτερο μισό του 17ου αι., στο Ταξιδιωτικό του, και κάποιες πενιχρές ενθυμήσεις, επιτρέπουν μια απόπειρα ανίχνευσης αυτού του «εξωτικού» κόσμου.
Η δουλεία, γνωστή ήδη από τον αρχαίο κόσμο, διατηρήθηκε αδιάκοπα και μετά την επικράτηση των Οθωμανών. Αν και, σύμφωνα με την ισλαμική θρησκεία, ο μοναδικός θεμιτός τρόπος υποδούλωσης ήταν η αιχμαλωσία σε πόλεμο, επίσης και η καταγωγή από δούλους γονείς, στη συνέχεια το δουλεμπόριο συστηματοποιήθηκε, εξασφαλίζοντας στους Οθωμανούς άφθονα εργατικά χέρια καθώς και κορίτσια και αγόρια για τα χαρέμια και τις υπηρεσίες στην Πύλη, στους βεζύρηδες, και στους εύπορους Οθωμανούς.

Ο δούλος νομικά αποτελούσε μεν περιουσιακό στοιχείο του κυρίου του, ωστόσο απολάμβανε κάποια δικαιώματα, αν και περιορισμένα. Μπορούσε, για παράδειγμα, να συνάψει, με κάποιες προϋποθέσεις, γάμο ή να προσφύγει στη Δικαιοσύνη σε περίπτωση κακής μεταχείρισής του από τον κύριό του. Το πιο σημαντικό όμως για τον δούλο ήταν ότι, αν το επιθυμούσε ο κύριός του, μπορούσε να τον απελευθερώσει σε ένδειξη ευχαριστιών για τις υπηρεσίες, λόγω θανάτου του αφέντη κ.ά.

Στην οθωμανική αυτοκρατορία υπήρχαν αδιακρίτως λευκοί και μαύροι δούλοι. Οι λευκοί προέρχονταν από τα βόρεια εδάφη της αυτοκρατορίας και κατά κανόνα οι γυναίκες στελέχωναν τα χαρέμια, ενώ οι άντρες προσέφεραν διάφορες ερωτικές υπηρεσίες. Στη συντριπτική πλειονότητά τους, όμως, οι δούλοι ήταν μαύροι Αφρικανοί, οι οποίοι διοχετεύονταν στην αυτοκρατορία από τα παράλια της Βορείου Αφρικής μέσω της Κρήτης και αναφέρονται στα περιηγητικά κείμενα συνήθως ως Αιθίοπες ή γενικά «αραπάδες». Δημογραφικά στοιχεία, ωστόσο, για τον πληθυσμό των δούλων δεν υπάρχουν, διότι οι δούλοι απογράφονταν μόνον ως περιουσιακό αντικείμενο και όχι ως πρόσωπα.

Μία από τις πόλεις με ικανό αριθμό λευκών και μαύρων δούλων ήταν και η Βέροια - μια τυπική οθωμανική πόλη, υποδειγματική και αξιαγάπητη, με τζαμιά, μεντρεσέδες, γραμματοδιδασκαλεία, πτωχοκομεία, μπεζεστένι, πολλά χάνια, πέντε διπλά λουτρά και περίφημα σεράγια όπως την περιγράφει στο Ταξιδιωτικό του ο Εβλιγιά.

Στις διαθέσιμες πηγές, οι μαύροι δούλοι της Βέροιας περιγράφονται ως «αραπάδες με χοντρά χείλια σαν της καμήλας, πρόσωπα λίγο αγριωπά, μάτια μεγάλα κοκκινωπά και απαστράπτοντα, μαλλιά μαύρα και σγουρά σαν δαχτυλίδια, μετρίου ως επί το πλείστον αναστήματος και μάλλον παχουλοί», ενώ ο Εβλιγιά μας παραδίνει και κάποια από τα ονόματά τους: Hayrullah, Cadullah, Tomakdu, Afno, Kopro, Daco, Krmanka, Anbar, Mercan, Sdlla, Yakut, Somtlo, Cadlla, Kamber, Dankula.

Από την ίδια διήγηση αντλούνται ενδιαφέρουσες πληροφορίες και για τον τρόπο μεταχείρισης των δούλων σε περίπτωση παραπτώματος καθώς και για την ύπαρξη αρχηγού των δούλων, ο οποίος, σύμφωνα με τις πηγές, έχαιρε νομιμοποίησης από την Πύλη και μεταξύ των άλλων ήταν επιφορτισμένος και με την ανακάλυψη των δούλων που δραπέτευαν. Μάλιστα από καταχώριση στους ιεροδικαστικούς κώδικες πληροφορούμαστε ότι, πέραν των άλλων φόρων, είχε επιβληθεί και ένας που αφορούσε την ανεύρεση χαμένων ζώων και δούλων!

Για τη γλώσσα, τη θρησκεία και την ενδυμασία των μαύρων δούλων οι πληροφορίες είναι ελάχιστες.

Πιθανότατα μιλούν τη γλώσσα των φυλών τους ή μια παρεφθαρμένη αραβική. Στην Κρήτη ονομάστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό Χαλικούτες, εξ αιτίας της συχνής χρήσης του αραβικού άρθρου αλ, ενώ στη Βέροια τους αποκαλούσαν Λιούπηδες, εξ αιτίας ενός είδους στραγαλιού (το Λιουπ) που παρασκεύαζαν και πουλούσαν οι ίδιοι.

Η ενδυματολογική εικόνα τους παραπέμπει σε κακοντυμένους άντρες, με κελεμπίες, ζωνάρι κόκκινο ή μαύρο, ενώ οι γυναίκες, αν και μουσουλμάνες, δεν καλύπτουν το πρόσωπό τους. Αυτές και οι τσιγγάνες ήταν άλλωστε το μοναδικό ασυνόδευτο γυναικείο στοιχείο στην πόλη. Σε ό,τι αφορά στη θρησκεία τους, επικρατεί σύγχυση. Πολλοί ήρθαν ως Χριστιανοί που αναγκάστηκαν να εξισλαμισθούν, ενώ το ίδιο συνέβη και με αυτούς που πίστευαν σε αφρικανικές παγανιστικές θρησκείες. Εικάζεται, πάντως, ότι, ακόμη και μετά τον εξισλαμισμό τους, οι μαύροι Αφρικανοί κράτησαν τελετουργικά στοιχεία και έθιμα των θρησκειών τους τα οποία ενσωμάτωσαν στον ισλαμισμό. Η σημαντικότερη γιορτή των μαύρων ήταν η Πρωτομαγιά -πιθανότατα ένα ακόμα διαπολιτισμικό δρώμενο που σχετίζεται με την αναγέννηση της φύσης και ενδεχομένως συνδέεται με το Χιντρελέζ-, την οποία γιόρταζαν δούλοι και απελεύθεροι με τις οικογένειές τους εκτός των τειχών της πόλης.

Κατά την περίοδο των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ υιοθετήθηκαν νομικές ρυθμίσεις που απαγόρευαν το εμπόριο δούλων. Ωστόσο, ο θεσμός αυτός συνέχισε να υπάρχει μέχρι το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας για να καταργηθεί τυπικά τη δεκαετία του ’20, με την ίδρυση της τουρκικής δημοκρατίας.

Κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924, οι Αφρικανοί ακολούθησαν τους ανταλλάξιμους Τούρκους και οι περισσότεροι από αυτούς εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και στα παράλια της Μ. Ασίας. Η δουλεία, ωστόσο, παρά την επίσημη κατάργησή της, εξακολούθησε να υπάρχει με νέα, «άτυπη» μορφή. Οι σύγχρονοι δούλοι έγιναν τα ψυχοπαίδια των αστικών οικογενειών και ο νόμος που καταργούσε τον θεσμό αυτό εφαρμόστηκε μόλις το 1964.

Ωστόσο, παρά τις νομοθετικές ρυθμίσεις, οι κοινωνικές διακρίσεις σε βάρος τους, λόγω του χρώματος του δέρματός τους, δεν έπαψαν ποτέ. Μάλιστα, οι σύγχρονοι απόγονοι των μαύρων σκλάβων έχουν δημιουργήσει τον Σύλλογο Αλληλεγγύης και Πολιτισμού Αφρικανών, σε μια προσπάθειά τους να διαχειριστούν το τραύμα των διακρίσεων σε βάρος τους.

Στην Ελλάδα, απόγονοι εκείνων των «μακρινών» μαύρων δούλων εξακολουθούν να ζουν σε τρία χωριά της Ξάνθης. Ένας κόσμος «εξωτικός», απόμακρος και περιθωριοποιημένος.


Πηγή: avgi.gr

ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ

ΔΗΜΟΦΙΛΕΙΣ ΑΝΑΡΤΗΣΕΙΣ